Trong sự nghiệp giải phóng dân tộc Việt Nam, chúng ta có thể tự hào và khẳng định rằng, thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một cuộc cách mạng vĩ đại nhất. Vĩ đại ở chỗ, cách mạng thành công đã đưa dân tộc ta từ thân phận nô lệ trở thành dân tộc độc lập, đưa đất nước ta bước vào một kỷ nguyên mới: kỷ nguyên độc lập, tự do và đi lên chủ nghĩa xã hội. Nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, được đánh dấu bằng bản Tuyên ngôn Độc lập do Bác Hồ, thay mặt Chính phủ lâm thời đọc tại quảng trường Ba Đình, Hà Nội ngày 2/9/1945. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam đã viết nên những trang sử vẻ vang với bao chiến công hiển hách. Trong đó, Cách mạng tháng Tám năm 1945 được coi là một trong những mốc son chói lọi nhất, bản anh hùng ca vĩ đại của lịch sử dân tộc thế kỷ XX, là kết quả của quá trình đấu tranh lâu dài, kiên cường, bất khuất của Nhân dân Việt Nam dưới sự lãnh đạo sáng suốt và đúng đắn, đầy sáng tạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Bối cảnh lịch sử và diễn biến
Đầu năm 1945, Chiến tranh thế giới lần thứ hai bước vào giai đoạn cuối. Hồng quân Xô Viết liên tiếp giành thắng lợi quyết định trên chiến trường châu Âu, giải phóng một loạt nước và tiến thẳng vào sào huyệt phát xít Đức tại Béc-lin. Ngày 09/5/1945, phát xít Đức đầu hàng vô điều kiện, chiến tranh kết thúc ở châu Âu. Ngày 08/8/1945, Hồng quân Liên Xô tiến công như vũ bão vào quân đội Nhật. Ngày 14/8/1945, phát xít Nhật đầu hàng vô điều kiện, chiến tranh thế giới lần thứ hai kết thúc. Theo thỏa thuận của các nước Đồng minh, sau khi phát xít Nhật đầu hàng, quân đội Anh và Tưởng sẽ vào Đông Dương để giải giáp quân đội Nhật. Trong khi đó, thực dân Pháp lăm le dựa vào Đồng minh hòng khôi phục địa vị thống trị của mình; đế quốc Mỹ đứng sau các thế lực này cũng sẵn sàng can thiệp vào Đông Dương; những phần tử phản động, ngoan cố trong chính quyền tay sai Nhật đang âm mưu thay thầy đổi chủ, chống lại cách mạng.
Trải qua các cuộc diễn tập, đến năm 1945, phong trào cách mạng dâng cao. Ngày 09/3/1945, phát xít Nhật làm cuộc đảo chính hất cẳng Pháp. Ngay trong đêm đó, Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương mở rộng quyết định phát động một cao trào cách mạng làm tiền đề cho tổng khởi nghĩa, thay đổi các hình thức tuyên truyền, cổ động, tổ chức và đấu tranh cho thích hợp. Tháng 3/1945, Trung ương Đảng ra Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Tháng 4/1945, Trung ương triệu tập Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ, quyết định nhiều vấn đề quan trọng, thống nhất các lực lượng vũ trang thành Việt Nam giải phóng quân. Ngày 16/4/1945, Tổng bộ Việt Minh ra Chỉ thị tổ chức các Ủy ban Dân tộc giải phóng các cấp và chuẩn bị thành lập Ủy ban giải phóng dân tộc Việt Nam, tức Chính phủ lâm thời cách mạng Việt Nam.
Nhật đảo chính Pháp tại Việt Nam năm 1945
Từ tháng 4/1945 trở đi, cao trào kháng Nhật cứu nước diễn ra mạnh mẽ, phong phú về nội dung và hình thức. Đầu tháng 5/1945, Bác Hồ từ Cao Bằng về Tuyên Quang, chọn Tân Trào làm căn cứ chỉ đạo cách mạng cả nước và 3 chuẩn bị Đại hội quốc dân. Ngày 04/6/1945, Khu giải phóng Việt Bắc được thành lập, đặt dưới sự lãnh đạo của Ủy ban chỉ huy lâm thời, trở thành căn cứ địa của cả nước. Tháng 8/1945, Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào (Tuyên Quang) khẳng định: “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã tới” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Đồng minh vào Đông Dương; đề ra ba nguyên tắc bảo đảm tổng khởi nghĩa thắng lợi, đó là: tập trung, thống nhất, kịp thời. 23 giờ ngày 13/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa ra Quân lệnh số 1 hiệu triệu toàn dân tổng khởi nghĩa.
Ngày 16/8/1945, Đại hội Quốc dân họp tại Tân trào thông qua “10 chính sách lớn của Việt Minh”; thông qua “Lệnh tổng khởi nghĩa”; quy định quốc kỳ, quốc ca; thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng Trung ương, tức Chính phủ Lâm thời do đồng chí Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi nhân dân cả nước tổng khởi nghĩa, trong đó chỉ rõ: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân cả nước đồng loạt vùng dậy, tiến hành tổng khởi nghĩa, giành chính quyền. Từ ngày 14 đến ngày 18/8, cuộc tổng khởi nghĩa nổ ra giành được thắng lợi ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận miền Trung, một phần miền Nam và ở các thị xã: Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Hội An, Quảng Nam...
Quốc dân Đại hội Tân Trào ngày 16/8/1945
Ngày 19/8, khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Hà Nội. Ngày 23/8, khởi nghĩa thắng lợi ở Huế và ở Bắc Cạn, Hòa Bình, Hải Phòng, Hà Đông, Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Gia Lai, Bạc Liêu... Ngày 25/8, khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn - Gia Định, Kon Tum, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Trà Vinh, Biên Hòa, Tây Ninh, Bến Tre... Ở Côn Đảo, Đảng bộ nhà tù Côn Đảo đã lãnh đạo các chiến sĩ cách mạng bị giam cầm nổi dậy giành chính quyền. Chỉ trong vòng 15 ngày cuối tháng 8/1945, cuộc tổng khởi nghĩa đã giành thắng lợi hoàn toàn, chính quyền trong cả nước về tay nhân dân.
Ngày 02/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội) lịnh sử, trước cuộc mít tinh của gần một triệu đồng bào, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ Lâm thời trịnh trọng đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, tuyên bố trước quốc dân và thế giới: Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời (nay là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam). Từ đó, ngày 2/9 là Ngày Quốc khánh của nước ta.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
Diễn biến của Cách mạng Tháng Tám ở Hải Phòng
Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (ngày 09/3/1945), Ban lãnh đạo Việt Minh Hải Phòng, Kiến An chỉ đạo các địa phương thành lập các Đội vũ trang tuyên truyền xung phong. Tháng 4/1945, tại Trại Lẻ, làng Dư Hàng, Hội nghị cán bộ Hải Phòng và Kiến An họp bàn triển khai Chỉ thị: “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” của Ban Thường vụ Trung ương Đảng. Hội nghị quyết định: Phát động phong trào mua sắm vũ khí; mở rộng và phát triển các đội tự vệ cứu quốc; chống Nhật bắt lính, thu thóc, thu thuế; mở rộng các hình thức đấu tranh, trừng trị những tên đầu sỏ làm tay sai cho Nhật.
Trên cơ sở lực lượng chính trị quần chúng phát triển mạnh, lực lượng bán vũ trang được hình thành ở khắp các làng, xã, khu phố, nhà máy, xí nghiệp. Ở nội thành, các đội tự vệ bí mật trong công nhân được thành lập, ở các nhà máy Xi măng, Hỏa xa, Carông và các khu Thượng Lý, Lạc Viên... Ở vùng nông thôn Thủy Nguyên, Kiến Thụy, Tiên Lãng, An Dương, Hải An, Cát Bà, Cát Hải, các Đội tự vệ cứu quốc được tăng cường. Các huyện Thủy Nguyên, Kiến Thụy, An Lão đã tổ chức được lực lượng tự vệ tập trung khá mạnh, có từ 2 đến 3 trung đội. Đội vũ trang Tuyên truyền xung phong của tỉnh Kiến An, do đồng chí Trần Các, Trần Viết Diệu (An Ngảnh) phụ trách, mở rộng hoạt động trên phạm vi toàn tỉnh với phương châm “Chính trị trọng hơn quân sự”. Đội đã công khai diễn thuyết, kêu gọi nhân dân hưởng ứng lời hiệu triệu của Mặt trận ở chợ Quế Lâm, Tác Giang, làng Lão Phong (Kiến Thụy); chợ Đôi, chợ Vượn, Việt Minh, cùng nhau đứng lên chống lại ách áp bức của thực dân, phong kiến chợ Chùa, chợ Đầm (Tiên Lãng); vùng Thượng huyện, Hà Phú, chợ Tổng (Thủy Nguyên)... nhiều lần Đội đã biến hội nghị của tổ chức Thanh niên Đại Việt do Nhật lập ra ở trường học Cổ Trai (Kiến Thuỵ), trường Kiêm bị (Tiên Lãng), trường Tiểu học Đồng Giới (An Dương)... thành diễn đàn vạch tội ác và thủ đoạn lừa bịp của phát-xít Nhật. Ở một số nơi, Đội tiến hành cảnh cáo, trừng trị những tên tay sai cho địch có nợ máu với nhân dân. Tại các huyện, Việt Minh trực tiếp chỉ đạo tự vệ đẩy mạnh hoạt động, hỗ trợ cho nhân dân đấu tranh không cho chức dịch làng xã thu thuế cho Nhật; phá kho thóc giải quyết nạn đói, quyên góp gạo nấu cháo cứu đói, tước khí giới của địch. Ngày 11/7/1945, tự vệ Kiến Thụy tập kích đồn Đoan ở Tiểu Bàng. Tự vệ Thượng huyện Thủy Nguyên, có sự hỗ trợ của giải phóng quân Chiến khu Đông Triều, đột nhập tước vũ khí của binh lính tại huyện đường. Tự vệ Hải Phòng triển khai kế hoạch đối phó nếu tàn quân Pháp âm mưu đổ bộ vào thành phố khi Nhật đầu hàng. Tự vệ công nhân Hoả Xa (ga Hải Phòng) bao vây, tước vũ khí của quân Pháp và làm chủ nhà ga. Tiêu biểu là cuộc chiến đấu chống Nhật khủng bố, bảo vệ chính quyền cách mạng Kim Sơn, của tự vệ và nhân dân Kiến Thuỵ.
Ngày 12/7/1945, chính quyền cách mạng lâm thời làng Kim Sơn được thành lập. Ngày 04//8/1945, Nhật đưa quân về khủng bố. Đoán trước được âm mưu của địch, Ban lãnh đạo Việt Minh tỉnh và huyện đã bố trí lực lượng tự vệ triển khai các phương án sẵn sàng chiến đấu. Giặc Nhật chia làm hai mũi tiến vào Kim Sơn. Du kích và nhân dân Kiến Thụy, có du kích của một số xã thuộc huyện Tiên Lãng tiếp sức, đã anh dũng chiến đấu buộc quân Nhật phải rút lui. Trên đường rút quân, chúng còn bị du kích ta chặn đánh ở Nhân Trai, Xâm Linh, Cổ Trai, Xuân La, Cống Đôi, Cầu Đen. Sự kiện thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng làng Kim Sơn và chiến đấu chống Nhật khủng bố thắng lợi đánh dấu bước phát triển mới của phong trào cách mạng địa phương trong thời kỳ tiền khởi nghĩa.
Từ giữa tháng 8/1945, khởi nghĩa giành chính quyền liên tiếp nổ ra tại các làng, xã, huyện tiến tới Tổng khởi nghĩa trên địa bàn toàn tỉnh và thành phố. Tự vệ là lực lượng nòng cốt cho toàn dân nổi dậy giành chính quyền. Du kích Kiến Thuỵ xuất phát từ Kim Sơn, vượt đêm tối, mưa to để sáng sớm ngày 15 tháng 8 đột nhập chiếm phủ đường. Du kích Tiên Lãng, có sự hỗ trợ của du kích Kiến Thuỵ, kéo về huyện lỵ giành chính quyền (ngày 16 tháng 8). Đêm 16 rạng 17/8/1945, du kích Câu Trung (An Lão) đột nhập tước vũ khí của lính bảo an làm chủ huyện đường. Ngày hôm sau, một tiểu đội vượt sông sang tịch thu khí giới của lính lệ ở huyện đường An Dương. Ngày 21/8/1945, du kích Lương Khê, Cam Lộ, An Lạc hỗ trợ quần chúng mít tinh, lập chính quyền cách mạng của huyện. Việt Minh và du kích Vĩnh Bảo chia làm 2 mũi về chiếm huyện đường, giành chính quyền (ngày 20/8/1945). Sáng ngày 21 tháng 8, Việt Minh huyện An Lão lãnh đạo du kích, quần chúng trung kiên chia thành 3 mũi tiến về tỉnh lỵ Kiến An, phối hợp với nhân mối, tước vũ khí của binh lính địch ở trại Bảo An binh, thu 62 khẩu súng, chiếm Bưu điện, cắt đường dây liên lạc, đột nhập dinh Tỉnh trưởng, thu con dấu và giấy tờ cần thiết rồi rút về căn cứ. Ngày hôm sau, Ban khởi nghĩa tỉnh huy động lực lượng du kích huyện Kiến Thuỵ, Tiên Lãng, An Dương tiến về tỉnh lỵ giành chính quyền. Chiều hôm đó, đông đảo du kích và quần chúng tuần hành, biểu dương lực lượng trên các đường phố.
Hải Phòng giành chính quyền cách mạng tháng 8 năm 1945
Trong những ngày này, Thành bộ Việt Minh Hải Phòng lãnh đạo nhân dân thành phố khẩn trương chuẩn bị cho khởi nghĩa. Tại các nhà máy, công nhân tự rèn sắm, trang bị vũ khí. Ủy ban khởi nghĩa giao nhiệm vụ cho tự vệ tước khí giới địch ở nhà Đoan và Sở Mật thám để thăm dò thái độ của quân đội Nhật. Cuộc thương nghị giữa cán bộ Việt Minh với Thị trưởng thành phố, với đại diện quân Nhật diễn ra thuận lợi. Viên chỉ huy quân Nhật cam kết không dùng vũ lực gây trở ngại trong ngày khởi nghĩa. Sáng ngày 23 tháng 8, lực lượng vũ trang Chiến khu Đông Triều cùng đông đảo nhân dân, tự vệ các huyện của tỉnh Kiến An và Hải Phòng kéo về quảng trường Nhà hát thành phố mít tinh khởi nghĩa giành chính quyền. Các chiến sĩ Chiến khu Đông Triều, tự vệ thành phố, tự vệ tỉnh Kiến An nai nịt gọn gàng, hàng ngũ chỉnh tề xếp thành từng khối trên Quảng trường. Đồng chí Vũ Quốc Uy thay mặt Ủy ban khởi nghĩa tuyên bố xoá bỏ chính quyền cũ. Ủy ban cách mạng lâm thời thành phố ra mắt trong tiếng hò reo vang dậy của dân chúng. Sau đó, tự vệ và nhân dân diễu hành biểu dương lực lượng trên các đường phố lớn, toả đi chiếm giữ các vị trí quan trọng: Toà Thị chính, nhà Ga, Sở Hiến binh, Ty Liêm phóng, Bưu điện, nhà Băng, nhà máy Điện, nhà máy Xi măng, Cảng; phá các trại giam, thả tù chính trị.
Trong vòng một tuần lễ, dưới sự lãnh đạo của tổ chức Đảng, tự vệ các địa phương đã hỗ trợ quần chúng tiến hành Tổng khởi nghĩa thắng lợi từ thành phố, tỉnh đến các huyện, làng xã. Ủy ban Cách mạng lâm thời các cấp đều có một ủy viên phụ trách quân sự, đó là một vị trí quan trọng, có nhiệm vụ hết sức nặng nề là xây dựng lực lượng vũ trang, trấn áp bọn phản cách mạng, bảo vệ chính quyền và chế độ mới.
Trong thời kỳ hoạt động bí mật (1930-1945), Đảng bộ Hải Phòng, Kiến An luôn coi trọng xây dựng lực lượng bán vũ trang nhằm hỗ trợ phong trào đấu tranh, xây dựng và phát triển tổ chức Đảng, cơ sở cách mạng. Từ các đội Xích vệ, tự vệ cứu quốc được tổ chức gọn, bí mật tiến tới lực lượng tự vệ được trang bị vũ khí, từng bước hoạt động công khai, là một quá trình phát triển dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Đảng. Tự vệ vũ trang là một lực lượng cách mạng, đấu tranh vũ trang là một phương thức tiến hành cách mạng, được kết hợp chặt chẽ với lực lượng chính trị quần chúng để làm nên thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa tháng 8/1945. Những kết quả đã đạt được trong 15 năm vận động cách mạng là cơ sở cho việc xây dựng và phát triển lực lượng vũ trang địa phương Hải Phòng sau này.
Nguyên nhân thắng lợi và ý nghĩa lịch sử
Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công mau lẹ do nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân quan trọng, có ý nghĩa quyết định là sự lãnh đạo đúng đắn, sáng suốt, khéo léo của Đảng; là sự vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin trong điều kiện cụ thể của nước ta một cách đúng đắn, độc lập, tự chủ và sáng tạo. Đảng có phương pháp, chiến lược, chiến thuật cách mạng phù hợp, linh hoạt; nhận thức được thời cơ, chủ động đón thời cơ và kiên quyết chớp thời cơ, tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước.
Cách mạng Tháng Tám thành công là do tinh thần yêu nước, đoàn kết, ý chí quật cường của các tầng lớp nhân dân ta, không chịu sống mãi kiếp nô lệ của người dân mất nước; một lòng đi theo Đảng và được Đảng lãnh đạo qua các cuộc tổng diễn tập, đã quyết vùng lên giành độc lập cho dân tộc. Trải qua 15 năm đấu tranh cực kỳ gian khổ và anh dũng dưới sự lãnh đạo của Đảng, đã có biết bao đồng 7 bào, chiến sĩ đã không hề tiếc máu xương, hy sinh oanh liệt vì mục tiêu độc lập dân tộc.
Cách mạng Tháng Tám được tiến hành trong bối cảnh quốc tế có những thuận lợi nhất định. Chủ nghĩa phát xít Đức, Ý, Nhật đã bị đánh bại, phong trào đấu tranh giải phóng của các dân tộc bị áp bức và của các lực lượng tiến bộ trên thế giới phát triển mạnh.
Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công là thắng lợi vĩ đại đầu tiên của nhân dân ta từ khi có Đảng lãnh đạo, mở ra bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Chính quyền về tay nhân dân, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời - Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á; chấm dứt chế độ quân chủ phong kiến ở Việt Nam; kết thúc hơn hơn 80 năm nhân dân ta dưới ách đô hộ của thực dân, phát xít. Nhân dân Việt Nam từ thân phận nô lệ trở thành người dân một nước độc lập, làm chủ vận mệnh của mình. Nước Việt Nam từ một nước thuộc địa nửa phong kiến trở thành một nước độc lập, tự do và dân chủ. Đảng Cộng sản Việt Nam trở thành một Đảng cầm quyền. Từ đây, đất nước, xã hội, dân tộc và con người Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội.
Cách mạng Tháng Tám là thắng lợi của chủ nghĩa Mác-Lênin được vận dụng sáng tạo vào hoàn cảnh cụ thể của cách mạng Việt Nam; là thắng lợi của tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối cách mạng của Đảng ta gắn độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội, gắn sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại; là sự thể nghiệm thành công đầu tiên chủ nghĩa Mác-Lênin tại một nước thuộc địa ở châu Á. Đây còn là quá trình phát triển tất yếu của lịch sử dân tộc trải qua mấy nghìn năm phấn đấu, đỉnh cao của ý chí quật cường, sức mạnh cố kết cộng đồng, tầm cao trí tuệ của dân tộc hòa quyện với chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh với xu thế của thời đại vì hòa bình, dân chủ và tiến bộ xã hội, vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. - Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám cổ vũ phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc ở các nước bị chủ nghĩa đế quốc thực dân áp bức, thống trị. Nó khẳng định rằng, trong điều kiện trào lưu của cách mạng vô sản, cuộc cách mạng do một đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo không chỉ có thể thành công ở một nước tư bản kém phát triển, nơi mắt xích yếu nhất của chủ nghĩa đế quốc mà còn 8 có thể thành công ở ngay một nước thuộc địa nửa phong kiến lạc hậu để đưa cả dân tộc đó đi lên theo con đường của chủ nghĩa xã hội.
Ngày nay, trong quá trình phát triển đất nước, bài học ấy tiếp tục được Đảng ta vận dụng, tại Văn kiện Đại hội XIII, Đảng ta khẳng định: “Tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt của toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta là phải kiên định và vận dụng, phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; kiên định đường lối đổi mới của Đảng; kiên định các nguyên tắc xây dựng Đảng; bảo đảm cao nhất lợi ích quốc gia - dân tộc trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế, bình đẳng, hợp tác, cùng có lợi, để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Đây là vấn đề mang tính nguyên tắc, có ý nghĩa sống còn đối với chế độ ta, là nền tảng vững chắc của Đảng ta, không cho phép ai được ngả nghiêng, dao động”./.
Tổng hợp: Đào Duy